Van conflict naar trots: de veranderkracht achter het Monarchvlinder-reservaat

In november 2025 ben ik tijdens mijn reis door Mexico op bezoek geweest bij het Monarch vlinder bioreservaat. Een plek waar miljoenen vlinders zich verzamelen. Ik was niet alleen gefascineerd over de trek van die vlinders naar Mexico, maar ook hoe het is gelukt om dit reservaat in stand te houden. De bewoners uit de streek waren in eerste instantie helemaal niet blij met al die vlinders. Ik heb daarom het verhaal van de bescherming van de Monarchvlinder opgezocht. Een mooi voorbeeld van verandercommunicatie dat ik heb gebruikt tijdens mijn lezing voor Logeion over gedragsverandering op 4 december 2025.

TL;DR in het kort
De bescherming van de monarchvlinder in Mexico is niet vanzelf gegaan. Dorpen die leefden van houtkap moesten overtuigd worden van een nieuw verhaal én nieuw gedrag. Dat lukte pas toen drie dingen samenkwamen: lokale leiders namen het voortouw, natuurbehoud leverde economisch voordeel op (ecotoerisme, compensatieprogramma’s), en de vlinder werd een bron van identiteit en trots. Het is een krachtig voorbeeld van verandercommunicatie waarin kennis, emotie, economische prikkels en handhaving elkaar versterken.

De trek van de monarchvlinders

De monarchvlinder (Danaus plexippus) is een van de meest spectaculaire trekkende insectensoorten ter wereld. Elk najaar vliegen miljoenen vlinders zo’n 4.000–5.000 kilometer van Canada en de VS naar de bergbossen van Michoacán en Estado de México. Daar overwinteren ze in de koude, vochtige oyamel-dennenbossen, die precies het juiste microklimaat bieden: fris genoeg om energie te sparen, maar niet zo koud dat ze sterven.

In het voorjaar vertrekken de vlinders weer noordwaarts. Opvallend: het zijn nooit dezelfde vlinders die de reis terug maken. De generatie die naar Mexico vliegt, sterft daar in het voorjaar. Hun nakomelingen vliegen in etappes weer terug naar het noorden. De trek is dus multigenerationeel en bijna mythisch te noemen.

De menselijke kant: conflict en risico’s

De bescherming van de vlinders is een fascinerend voorbeeld van gedragsverandering, educatie en community building. De lokale bevolking zag de bossen en de vlinders aanvankelijk vooral in economische termen: houtkap bracht geld op, vlinders waren niet per se bijzonder, en bescherming stond gelijk aan verlies van inkomen. Hierdoor ontstond spanning — en soms zelfs geweld.

In 2020 werden twee bekende beschermers van het reservaat vermoord, waarschijnlijk omdat zij actief optraden tegen illegale houtkap. Ook daarvoor en daarna waren er bedreigingen aan het adres van gidsen, rangers en dorpsbewoners die zich uitspraken voor natuurbehoud. Deze tragische gebeurtenissen laten zien hoe hardnekkig een verandering kan zijn als belangen botsen.

Hoe hebben ze de bewoners in Mexico overtuigd de Monarchvlinders niet te bestrijden?

Er zijn meerdere mechanismen ingezet om de bewoners mee te krijgen. Daarbij heeft de Mexicaanse regering samengewerkt met de lokale bevolking.

1. Communicatie en bewustwording

Vanaf de jaren ’70 en ’80 brachten biologen, activisten en later ook internationale ngo’s (o.a. WWF) veel tijd door in de dorpen. Ze legden uit:

• Waarom de bossen cruciaal zijn voor de trek
• Hoe uniek het fenomeen is (wereldwijd)
• Dat de monarchvlinder een bedreigde soort is
• Hoe natuurbehoud ook economische kansen kan opleveren

Dit was langdurig werk: schoolprogramma’s, dorpsbijeenkomsten en zelfs radio-campagnes.

2. Lokale leiders en rolmodellen

In eerste instantie werd het verhaal verteld door buitenstaanders. Vanuit de regering en vanuit natuurorganisaties zoals WWF. Dat sloeg niet aan. Het verhaal ging pas rondzingen toen in verschillende dorpen lokale leiders, leraren en gemeenschapshoofden met hun eigen mensen in gesprek ginden. Hun argumenten telden meer dan die van “buitenstaanders”.
Een deel van het succes komt doordat het van binnenuit werd gedragen.

3. Economische alternatieven voor houtkap

Het echte kantelpunt kwam toen bewoners alternatieven kregen voor het inkomen dat houtkap opleverde:

Ecotoerisme

Vandaag de dag bezoeken honderdduizenden bezoekers per jaar de overwinteringsgebieden. Paardenverhuur, gidsdiensten, entreegelden, horeca en lokale marktjes leveren inkomen op voor hele gemeenschappen.

Compensatieprogramma’s

De Mexicaanse overheid en internationale fondsen betaalden dorpen om:

• Minder of geen bomen te kappen
• Herbebossing te doen
• Patrouilles uit te voeren tegen illegale houtkap

Hierdoor werd natuurbehoud financieel aantrekkelijk.

4. Landschapsbescherming als trots en identiteit

Gaandeweg werd de monarchvlinder een symbool van Mexicaanse natuur en nationale trots. Veel dorpen zien zichzelf nu als “bewaarders” van deze wereldfenomeen.
De UNESCO-status (2008) gaf extra prestige.

5. Regulering + handhaving

De bescherming is niet alleen vrijwillig. Er zijn:

• Strengere bosbouwwetten
• Beschermd gebied (Reserva de la Biosfera Mariposa Monarca)
• Toezicht door rangers
• Vervolging van illegale houtkap

Zonder handhaving was het niet gelukt.

6. Gedeelde baten

Cruciaal: dorpen moesten zelf voordeel ervaren van behoud van het bos. Als alleen de  overheid of ngo’s beter werden van bescherming, had het nooit gewerkt. De omslag kwam toen hele families merkte dat ecotoerisme, onderwijs en internationale steun het leven verbeterden.

Het lijkt wel of ze het influencemodel van McKinsey hebben toegepast.

Wat leert dit ons over verandercommunicatie?

1. Verandering werkt pas als gedrag loont

Mensen stappen pas over op ander gedrag als de voordelen duidelijk zijn. In Mexico moest natuurbehoud evenveel of méér opleveren dan houtkap — anders was het kansloos.

2. Verhalen en trots zijn krachtige drijvers

Een mooi verhaal (de trek van een wereldwijd unieke vlinder) kan mensen verbinden en trots maken. Dat geeft energie en draagvlak.

3. Lokale leiders zijn cruciaal

Verandering werkt beter als zij van binnenuit wordt gedragen. Leiders, leraren en gidsen waren geloofwaardiger dan internationale organisaties alleen.

4. Verandering kost tijd en vraagt om volhouden

Deze transitie duurde tientallen jaren. Conflicten en zelfs tragische incidenten waren onderdeel van het traject. Toch zette de beweging door.

Samengevat

De bescherming van de monarchvlinder laat zien dat grote veranderingen slagen als:

• mensen begrijpen waarom het belangrijk is,
• er alternatieven zijn die het oude gedrag vervangen,
• de gemeenschap er trots op kan worden,
• én er een mix is van communicatie, samenwerking én handhaving.

Het is een mooi voorbeeld van verandercommunicatie: een combinatie van kennis, betrokkenheid, economische prikkels en een verhaal dat betekenis geeft.

Huib Koeleman